Lange ladders zijn gevaarlijk en voor schilderwerk verboden. Als molenaar kijk je daar op de eerste blik raar tegenaan: wij staan immers routineus 10-20 meter boven de grond in het gevlucht - toch ook een soort ladder - en soms zelfs met de handjes los, bijvoorbeeld als we een nieuw zeil ophangen. Inderdaad, dat is ook niet zonder gevaar, maar er is een heel belangrijk verschil: het gevlucht staat bij een gezonde molen met de vang er op rotsvast, terwijl een ladder weg kan schuiven met alle gevolgen van dien. Daarom was er voor de schilders een hoogwerker naast de GP gezet. Die stond op het zuiden geparkeerd en wel zo dicht op de molen dat we eigenlijk alleen bij wind uit noordelijke richtingen konden draaien. Nou troffen het in zoverre dat er inderdaad een noordenwind werd verwacht, maar het was nog bladstil. Noordenwind komt altijd laat en gaat vroeg weer weg, hebben we uit de windroos geleerd. En dat leverde een kleine discussie op: willen we malen, dan moeten we krooien. Gaan we krooien dan moeten we ook weer terugkrooien, want die schilders willen het spul met de staart naar de weg. En hoe zinvol is dat krooien eigenlijk: malen gaat nu even niet lukken en de wind zal denkelijk pas tegen de middag opkomen. En dan zijn wij dus net klaar met de les. Sja.

Maar we besloten: droogzwemmen is ook zwemmen. Dus toch maar de bezetketting los, de blokken onder de staart weg en de bliksemafleider er af. Net als we de kruikabel hebben omgezet en willen beginnen te lieren komt Lammert aan. "och, jonges, wat doun joe nou.." verwonderd hij zich. Okay, dezelfde discussie nog eens, maar nu met een nieuwe prepositie: Lammert stelt voor om bij Fraeylema te lessen, daar staat geen hoogwerker in de weg. En wie weet is daar wel wat meer wind, al heeft men ook daar last van windbelemmering op het noorden. So be it, besluiten wij, en we leggen de boel weer vast.

Peter is inmiddels ook aangekomen en het hele circus rijdt nu achter elkaar aan naar de Fraeylema, onder belangstellende blikken van de dijkbewoners, die niet elke dag zo'n sliert auto's over de dijk ziet rijden. De Fraeylema blijkt al strak in de verf te zitten - de schilders zijn er, op wat werk aan het kruirad na, mee klaar zo te zien. We verkennen de molen - het is alweer een tijdje geleden dat we er zijn geweest - en Gerrit en Remy halen in de kap het lekentouwtje los en controleren de zaak. Niet dat er hier veel wind is, maar wie weet helpt het wel als je net doet alsof..

"Er zit wel wat speling in de rust" constateerde Gerrit. Die blijkt inderdaad los te zitten. Ik vermoed dat dat met opzet is, immers: De Fraeylema heeft nog niet zo lang geleden een nieuw bovenwiel gekregen. Als de vang aansleept, bijvoorbeeld na verstellen van de vangbalk, dan werk je met houtjes of plankjes om de afstand tussen rijklamp en rust in te kunnen stellen. Bij de Fraeylema is dat heel creatief opgelost: op de rust ligt een gevouwen strip lood. Zo kun je heel eenvoudig de boel stellen. Zie nevenstaande foto waarop rijklamp en rust vanaf het linker voeghout zijn opgenomen.

Nog steeds geen wind. Maar Lammert is op dreef en verteld honderduit over de assen en wielen. We krijgen het ook nu weer over houtsoorten, dit naar aanleiding van de ontdekking dat ooit op De Fraeylema een nieuw stuk hout in de koningspil is ingelaten. De koningsspil is van eiken gemaakt maar er is zo te zien een stuk grenen ingezet. Waarom is niet helemaal duidelijk, wie weet kan Roelof daar nog meer over vertellen.

Remy memoreert nog aan wat Sietske ons enige weken geleden heeft geleerd over twee veelgebruikte houtsoorten op een molen: "eik splijt, iep niet". Achtkanten werden in onze streken veelal van (Noors) grenen gemaakt, leren we. Wij konden dat vrij makkelijk over zee aanvoeren. Meer landinwaart en ook in het binnenland van Duitsland werd daarentegen meestal eiken gebruikt, dat groeide immers bij wijze van spreken in de achtertuin. En wat is "azijnhout"? Wel, dat is vast en hard hout waar de kammen van bonkelaars en bovenwielen van worden gemaakt. Het komt van korte dunne bomen en dus kun je er alleen niet te grote onderdelen uit maken. Azijnhout is in feite eikenhout, maar dan van een eikensoort die vooral aan de middellandse zee groeit. Heeft dus niets met azijn te maken - het wordt ook wel steeneik genoemd. Maar deze eik splijt dus niet - laten we het dus maar bij de naam "azijnhout" houden, dan klopt het rijmpje weer.

Op de eerste zolder van De Fraeylema komen we nog een onderdeel tegen wat lange tijd op alle molens aan de Groene dijk heeft gezeten. Het ding doet me breed grijnzen: zelfs een volslagen leek kan zo zeggen wat dit voor onderdeel is. Klik maar eens op de kleine foto om de grote versie te zien.. zie je wel?

"Mor t waait hier ook nait" constateert Lammert droogjes. Nee, inderdaad. En Roelof heeft geen stroom in de molen - dus ook geen koffiezetapparaat. Hmm, sja, kijk. Droge theorie gaat er een stuk beter in met een kop koffie er bij, dus... De Fraeylema wordt weer geborgd en gadegeslagen door kopschuddende dijkbewoners rijden we weer terug.

Op de GP aangekomen wordt prompt heldere Hendrik, ons koffiezetapparaat, aangezet. Terwijl de koffie doorloopt legt Lammert van alles over het gaande werk uit. De opbouw van het bovenwiel, met kruisarmen en plooistukken. De 4 kruisarmen zijn vaak in elkaar gewerkt: waar de balken in elkaar zitten is uit beide kruisarmen een halve uitgepaard (ingelaten) en zo zit het dan in elkaar. Maar er bestaan ook spouwarmen, wat is dat nou dan weer? Wel, dat zijn ook een soort kruisarmen, maar dan zijn ze niet uit 1 stuk gemaakt, maar uit 2 met een spouw er tussen. Op molens met spouwarmen heb je 2 kruisarmen waar dan de 4 spouwarmen omheen zijn aangebracht, met een ruimte van ongeveer 2 centimeter er tussen.

Waar zijn die kruisarmen van gemaakt, wil Lammert weten? Van eiken, meestal. En wat zijn plooistukken? Dat zijn kwartronde eiken platen die aan de kruisarmen zijn bevestigd en die het bovenwiel zijn ronde vorm geven. Wat is de velg? Wel, dat is een ring van stevige platen, die aan voor- en achterzijde tegen de plooistukken liggen en waar de vang op aanloopt. Meestal van iepen. En waar zijn de vangstukken ook weer van gemaakt? Juist, kromgegroeid wilgenhout, dat wisten we nog van de vorige keer.

Koffie. En Lammert verteld door: over schijflopen. Wanneer heet een schijfloop ook wel lantaarnwiel? Nou, als de lengte groter is dan de diameter. Waarom hebben we schijflopen, kammen doen het toch ook prima? Nee, niet als er een onderdeel mee moet worden aangedreven dat behalve rondgaan ook nog op en neer moet kunnen bewegen, zoals een koppel maalstenen. Takrad, wat is een takrad, jongens? Nou, dat is dat grote wiel wat je typisch op korenmolens ziet en wat door de koningspil wordt aangedreven. En dat drijft typisch weer, via rondsels, de maalkoppels aan. Takrad.. dat heet in Holland ook wel een spoorwiel. Mor in Grunnen toch aal takrad, hor. Nee din? Joa hor!.

Dat takrad.. is ook zo. Lammert, mien jong, leg eens uit hoe dat ook weer zit met die losse en vaste dammen, daar snap ik nog niet veel van, beken ik. Lammert grijpt een krijtje en voor de zoveelste keer blijkt de vloer van de GP heel goed bruikbaar als tekenbord. "Kiek, zo" duidt Lammert aan. Bij een takrad steken de kammen naar buiten. Het rad bestaat uit twee houten schijven, met daartussen kammen. Er zijn twee systemen: vaste en losse dammen. Vaste dammen: dan zijn de beide schijven vast op elkaar bevestigd en is uit elke schijf op de plaats waar een kam moet komen een stukje uitgehaald. En er zijn losse dammen: de schijven zijn dan niet ingekeept, maar er worden losse stukjes hout tussen de kammen gezet. Vaste dammen vereisen dus meer werk en losse dammen vereisen meer bouten, grinnikte ik. Ja, dat was zo.

Gerrit heeft al enige weken een thema: de askop. De vraag die hij stelt is uitermate logisch - maar tot nu toe geen antwoord. Waar gaat het om: de askop heeft twee vierkante gaten, die ruimer zijn dan de dikte van de roeden. Stalen roeden worden er zo ingestoken dat ze met een kant tegen de kop liggen, de andere kant wordt gewigd. Okay, dan zitten die roeden dus versprongen ten opzichte van de as. Waarom is dat zo? Lammert weet het ook niet en is aangenaam verrast door het vraagstuk, joa man, interessant! Waarom is het gat in die askop dan niet wat verzet, zodat de roede wel precies de bovenas snijdt? Lammert wil het eens aankaarten op het molenprikbord, wie weet. Mocht een van u het weten, mail het me dan.

Tenslotte gaan we nog even naar buiten. Waaien doet het nog steeds niet echt, maar het is aangenaam warm. Lammert moet nog wat controleren en laat zich in het molengat zakken, Peter kijkt belangstellend toe. "Nait spijen hor" grinnikken wij. Wat moet Lammert in het molengat? Wel, Grieto, de technische man van de Slochter Molenstichting, heeft een tekening gemaakt van een mogelijkheid om de circuitbemaling rond te krijgen (aardige woordspeling, al zeg ik het zelf). Hij kan er zo ongeveer een halve meter niveauverhoging mee bereiken, zou dat genoeg zijn, had hij Lammret gevraagd - en vandaar dus deze expeditie. Het blijkt genoeg te zijn.

Hoeveel capaciteit heeft onze vijzel eigenlijk, vragen we ons af? Ik heb altijd gedacht dat we zo'n 30-40 kuub per minuut moesten kunnen malen (bij 70-80 endjes). baserend op wat ik van andere molenaars heb gehoord en met een oog op de formule die Lammert ooit eens op de zolder op heeft gehangen. Maar Lammert twijfelt en denkt eerder 20-25 kuub per minuut. De GP heeft namelijk een verlengde vijzel en lekt behoorlijk. We moeten de juiste capaciteit vrij nauwkeurig berekenen als we gaan rondmalen: dan moet het circuit namelijk wel de juiste capaciteit hebben, anders malen we het maalgat leeg en slaat de molen op hol.

Tenslotten zitten we buiten nog een tijdje op de vlonder boven de maalgang na te kaarten. We krijgen het over van alles: de aanplant van koolzaad ten behoeve van de Delfzijlster oliemolen, de prijzen van huizen, de nakende economische recessie en wat al niet. Tevreden gaan we om kwart voor 1 uit elkaar. Nog steeds geen wind..