Vanmorgen leerden we eerst in theorie de kaar kennen, en de werking van de schuddebak. We behandelden de rondsels en hun opbouw en leerden hoe de molenstenen middels steenspil, staak, klauw en rijn aangedreven worden. We leerden wat een paard was - daar kom ik nog op terug, ik heb een fraaie foto van een paard gemaakt in Bourtange - en ik leerde de bolspil kennen. Het lichtwerk kwam aan de orde, we spraken over bilsels, arme en rijke stenen en kunststenen. Afijn, een hele stamp informatie, die ik gelukkig in de loop van de week al had "voorgekauwd" door een paar uurtjes op eigen kracht in het lesmateriaal te duiken.

Bij de theorieles zitten er vaak ook molenaars aan, zo ook weer vandaag: op de foto links zie je de molenaar van de de Westerse Molen. Die molen heeft een opvallend kenmerk: de lange spruit zit daar voor het bovenwiel. Da's in onze streken ongewoon: bij Groninger poldermolens loopt de lange spruit meestal door het midden van de kap en fungeert dus ook als bus- of ijzerbalk (de ijzerbalk is de balk waar de taats van de koningsspil in draait). Er zal bij de Westerse molen wel een aparte ijzerbalk tussen de voeghouten zitten, ik ga bij gelegenheid poolshoogte nemen. Dat veel molenaars trots zijn op hun molen blijkt wel uit het gegeven dat ze vaak een foto of een prentbriefkaartje van hun molen meenemen. Zo ook deze molenaar: hij had een keurig opklapbaar fotolijstje bij zich, waarop je de molen in actie kon bewonderen, klik maar eens op het fotootje.

Na de theorie begaven Alie, Gerrit, Remy et moi ons naar huize Koster. Gerda had snert gekookt, mogelijk extra gestimuleerd door mijn trieste opmerkingen dat mijn vrouw nooit snert voor me kookt omdat ze het zelf niet lekker vindt. Het was hele beste snert, stevig en smakelijk, geserveerd met roggebrood en spek. Lekker hoor, Gerda!

Dan per auto en geleid door juf Becker - mijn navigatiesysteem - naar Bourtange, waar we precies om kwart over een aankwamen. Ik was wel vaker in Bourtange geweeest: in de zomer geeft men er wel eens een openluchtvoorstelling en ik ben er ook al wel eens geweest als men, in authentieke kleding, het kanon afschiet. Bourtange is zeker een plaats die de moeite van het bezoek waard is. We parkeerden onze auto op het pleintje en liepen in de richting van de molen, die je op afstand al goed kunt zien. Achter op de kast staat een fraaie windwijzer, die aangaf dat de molen tamelijk sterk krimpend op de onrustige en buiïge wind stond. Hilverd Bossen verwelkomde ons hartelijk en kijk, Lammert Groenewold was er ook, moi Lammert! Hij had de video- en fotocamera beurtelings in de aanslag. "Komt n CD van hor" beloofde hij. Dat lijkt me leuk: omdat ik meestal de foto's maak kom ik er natuurlijk nooit zelf op en het lijkt me aardig om nou eens mezelf bij een molen in actie te zien. Maar voor we aan "actie" toewaren wilden we de molen eerst eens uitgebreid bekijken. De molen is een replica, in 1980 gebouwd, als vervanger voor de oorspronkelijke standerdmolen die in Bourtange stond. Die molen staat nu in Ter Aard en in Bourtange heeft men een replica gebouwd op de oorspronkelijke plaats.

We liepen eerst eens om de molen heen en richtten ons met name op de standerd. Wat me gelijk opviel is dat er, in tegenstelling tot wat ik verwacht had, geen ruimte leek te zitten tussen de kruisplaten en de vork van de standerd. Die was er volgens Hilverd wel, maar die was inderdaad heel klein. Bij deze molen zijn de kruisbanden ook nog ingekeept, waardoor je het nog moeilijker kunt zien. "En hai is ook wat verzakt hor" vertelde Hilverd "hai krooit stoer". De steenbalk is doorgebogen en de molen moet eigenlijk eens opgetempeld worden. Er zat al een brasem onder de steenbalk, dat zal zijn omdat de molen in Ter Aard er ook een had, maar of Ter Aard er nou later een gekregen heeft - na optempelen - of er van meet af een brasem onder heeft gezeten is me niet bekend. De molen heeft overigens geen slekken. Heel fraai is bij deze molen de standerdconstructie zichtbaar. Duidelijk kun je, als je op het plaatje hierboven klikt, de stiepen en zonneblokken bewonderen. Je ziet ook goed hoe de steekbanden in de kruisplaten zijn weggewerkt. Een eenvoudige, maar effectieve constructie. Over die stiepen wist Hilverd te vertellen dat ze wel 3 meter hoog zijn. Ze zijn "op staal" (op vaste grond) gemetseld en later is er een belt omheen gestort. De stiepen (teerlingen) steken nu nog maar een eindje boven de grond.

Hilvert vertelde ons ook dat door het doorzakken van de steenbalk het paard bijna de steekbanden raakte bij het kruien. Wij waren even in de war: er is in Bourtange ook een rosmolen en daar hadden wij een paard verwacht, maar niet bij een standerdmolen. Sja, nog net even te weinig kennis van korenmolens, ik zei het al.. hoe zat dat? Nou, Hilverd wees ons het beestje aan: het arme dier bleek onder de molen te hangen en moet daar weer en wind doorstaan. Uiteraard heb ik een foto van deze bijzonderheid gemaakt, klik maar eens op het kleine plaatje om de grote afbeelding van het paard te zien.

Daarna gingen wij naar binnen, deels gedreven door oprechte nieuwsgierigheid, maar ook wel een beetje door de gure maartse buien. Eerst de trap op. Zo'n trap van een standerdmolen is steil. Goed oppassen bij het afdalen: met je gezicht naar de molen, dus ruggelings, anders is de kans groot dat je een misstap maakt en je wel snel maar niet veilig beneden aankomt. In de kast aangekomen kun je de onderdelen goed herkennen. De constructie van een standerdmolen hadden we al uitgebreid op theorieles behandeld en de meeste onderdelen herkende ik: de steenbalk (met brasem), de meelgoot, het ronde deel van de standerd, de steenlijsten, de waterlijst en de daklijst, de hoeklijsten. En dan de eegbanden. Eh.. eegbanden? Tsja.. een drukfout in het Gildemateriaal: het blijken Weegbanden te zijn...

Dan de trap naar de maalzolder op. Het mooie van zo'n standerdmolen is dat je in die paar kubieke meter zoveel onderdelen bijeen ziet die je in andere molens verspreid over een paar zolders vindt: de maalstoel, met de kuip waarin ligger en loper, erboven de kaar en de schuddebak. Het bovenwiel, wat een lantaarnwiel aandrijft: dat is een rondsel met een hele kleine diameter. Dat rondsel drijft dan weer de steenspil aan, die via de staak en klauw in de rijn grijpt en de steen doet rondgaan. De rijn zit op de bolspil, die dus meedraait en die - daar heb je hem weer - in een paard draait. Gelukkig zit er een kussen tussen, het arme dier...

Zoals je op de foto kunt zien heeft Hilverd ook aandacht besteed aan de veiligheid: de kammen van het bovenwiel en het bij enige wind venijnig rondgaande lantaarnwiel aan de voorkant zijn met een houten constructie gedeeltelijk afgeschermd. De molen naast een maalstoel ook een pelwerk, wat door een lantaarnwiel aan de andere kant van het bovenwiel wordt aangedreven. Dit was de eerste keer in mijn leven dat ik een pelwerk kon bewonderen, voor een Groninger echt verplichte kost. We gaan trouwens binnenkort nog een dag pellen op De Ceres, dan hoop ik er nog meer van te leren.

Er is zoveel te zien in zo'n molen, dat het voor mij ondoenlijk is om dat hier allemaal te beschrijven. Toch nog de namen van een paar onderdelen, die je op het plaatje kunt zien: linksboven de meelpijp, rechtsboven het lantaarnwiel wat het pelwerk aandrijft, dan linksonder het lantaarwiel wat het maalkoppel aandrijft en tenslotte - ik had nog wat ruimte over - het bordje wat beneden op een teerling (stiep zeggen wij hier in Groningen) is bevestigd en waarop in het Duits en Nederlands de molen wordt beschreven.

Heel bijzonder aan deze molen is de manier waarop het luiwerk wordt aangedreven: het varkenswiel grijpt niet, zoals je vaak ziet, in de kammen van het bovenwiel - waar het dan ingetrokken wordt - maar het valt bij deze molen op de houten bovenas, die daartoe is voorzien van inkepingen. "Dat goat sums nait goud" vertelde Hilvert: soms wringen de kammen van het varkenswiel zich zo vast in de kepen van de bovenas dat je het wiel er niet meer uit krijgt getrokken. Dat levert dan een graanregen op..

Ook de trommelvang die deze molen heeft zien wij poldermolenaars niet zo vaak. We mochten dat vangen wel eens even proberen, maar dat valt nog niet mee: je hebt een veel minder directe terugkoppeling met de vang dan bij de Groote Polder. Het lijkt eerst of-ie helemaal niet vangt, maar dan gaat het plots ook heel hard en moet je stevig aantrekken om te voorkomen dat-ie bijt. Hilverd, die zijn molen kent als geen ander, krijgt hem echt razendsnel stil. Wij daarentegen hannesten goedbedoelend wat aan met die trommelvang: het gevlucht kwam wel stil, zelfs zonder veel schokken, maar wel op de wonderlijkste posities.

Tijdens een bui liepen we ook nog even naar de rosmolen. Het gaat hier niet om een authentieke rosmolen, maar om een nagebouwd exemplaar. In een ruimte is een vertikale spil aangebracht, die bovenaan is voorzien van een joekel van een wiel, wat via wat tussenwielen de maalstoel aandrijft. Het peerd - deze keer wel een echte - was via een boom gedwongen dat wiel aan te drijven en sukkelde de hele dag in het rond. Het ging niet zo heel hard, maar desondanks maakten de stenen een stevig aantal toeren door de grote overbrengingsverhouding. Wat ons opviel is dat de borgingswiggen van de kammen niet door de hartlijn van de kam liepen. We konden geen reden verzinnen waarom dat niet zo zou moeten zijn, wie beter weet mag het me zeggen.

Dan weer terug naar de standerdmolen: we mochten allemaal nog eens vangen, maar dan kwam er een kreet uit de kap: stoppen, hij loopt te warm. Dan eerst maar even werken aan de innerlijke mens: Hilverd had prima koffie meegenomen en de dames in het gezelschap, die even het dorp in waren gelopen en inkopen hadden gedaan, boden ons kaneelstokken en de echte Grunneger Mollebonen aan. Al kauwend zeilden we de molen af en zetten hem in korte rust weg. Hilverd zet beide roeden altijd aan de bliksemafleider, iets waar ik heel raar tegenaan keek. De techniek die Hilverd hanteert is leuk om te zien: het onderste eind afzeilen, dan de kabel van de bliksemafleider er aan vast maken, in een lus leggen om te voorkomen dat-ie zich vastgrijp aan de kast of in het gevlucht, dan het tweede end afzeilen (de bliksemafleider gaat dus mee in het rond), dan het derde, daar maak je dan de 2e afleider aan vast, dan zeil je het vierde end af, zet hem overhoeks en maakt beide bliksemafleiders vast.

Na een lange, maar leerzame dag namen we, onder dankzegging aan Hilverd en Gerda, afscheid van elkaar. Volgende week weer "gewoon" les op de Groote Polder.

Oh ja: de vaste lezers vragen zich mogelijk af waarom het zo lang duurde voor ik deze pagina aanleverde. Wel, normaliter werk ik Het Maalboek altijd op zaterdagmiddag bij, maar je, toen zat ik in Bourtange. Mijn dochter Edda werd vier en dat vierde ik op zondag en maandag, en vanavond (het is dinsdag als ik dit schrijf) hadden we een vergadering van het Gilde van Vrijwillige Molenaars. Over verbetervoorstellen voor het lestraject. Daar kom ik in een volgende aflevering op terug.