Hoe bouw ik een achtkant?

Tijdens onze eerste lessen legde Gerda Koster ons uit hoe een achtkant werd opgebouwd. Zij tekende de opbouw met een krijtje op de eerste zoldervloer. De leerlingen zaten, gewapend met "kovvie en kouk" om de tekening heen en probeerden de benamingen te onthouden. Gerde legde uit dat het bepaald handig is om de opbouw als leidraad bij het onthouden van de benamingen van alle onderdelen van het achtkant te gebruiken: zo doorloop je alle onderdelennamen op een logisch manier. Daarnaast zijn sommige benamingen afgeleid van het bouwproces, zoals losse en vaste legeringsbalken.

Lammert Groenewold heeft dit gegeven op schitterende wijze uitgewerkt in een Powerpoint presentatie. Deze presentatie laat je - als je beschikt over Powerpoint of Openoffice.org, tenminste - genieten van een fraai geanimeerde diashow, die aanschouwelijk maakt hoe het achtkant wordt opgebouwd.

Voor degenen die niet beschikken over Powerpoint of OpenOffice.org (de laatste is trouwens gratis beschikbaar) heb ik een samenvatting gemaakt, die bestaat uit de tekeningen en foto's van Lammert en door mij enigszins aangepaste teksten. In Lammert's presentatie worden namelijk veel zaken duidelijk gemaakt middels fraaie animaties, daarzonder is soms enige extra tekstuele verduidelijking nodig.

Als geïnteresseerde of cursist kun je deze pagina en/of de presentatie eens rustig doornemen - mocht je daarna behoefte hebben om te testen of je de benamingen inderdaad goed in je hoofd hebt, kun je de anti-dinges quiz voor het achtkant bezoeken om te testen hoe goed je er al in bent.

<< Bij de start van het oprichten van een achtkant maakt de molenmaker gebruik van mallen, hiernaast aangegeven in donkerbruin.

De mallen werden precies waterpas gelegd. Daarbij maakte men vroeger gebruik van een slangwaterpas.

Een rechte achtkantstijl past onder de juiste hoek in zo'n mal, nl. 22,5 graden.

<< Hoe komen we bij die 22,5 graden: zie de figuur hiernaast. De cirkel van 360 graden wordt verdeeld in 8 velden. De rode hoek A is dus (360/8=)45 graden. Het juk bestaat uit twee binnenste achtkantstijlen, gemarkeerd met de groene driehoek. Die driehoek heeft een stompe bovenhoek van 3 x 45 graden = 135 graden. De som van de hoeken in een driehoek is 180 graden, blijft voor de scherpe hoeken dus 45 / 2 = 22,5 graden.

>> Daarna worden de vaste legeringsbalken en de korbelen met behulp van pen- en gatverbindingen aangebracht. De legeringsbalken lopen horizontaal tussen de beide achtkantstijlen, de korbelen zijn de schuine verbindingen tussen de achtkantstijl en de legeringsbalken. Ze dienen om de stijfheid van constructie te vergroten. Ook maakt men de veldkruizen en veldregels te pas, deze zijn op de figuur niet aangegeven. Is dit bouwpakket eenmaal gereed, dan heeft het een naam. We noemen dit een juk. Na het eerste volgt het tweede juk, volgens hetzelfde recept.

<< Beide jukken worden daarna rechtop gezet - we laten dat straks nog meer uitgebreid zien. In de figuur hiernaast zie je wat we tot nu toe hebben gemaakt van bovenop schematisch weergegeven. De benamingen van de delen zijn in de figuur weergegeven.

>> De overige achtkantstijlen met legeringsbalken en korbelen worden op dezelfde wijze gemaakt, met dien verstande, dat de bevestigingspunten op de achtkantstijlen op een andere plaats zitten, namelijk iets hoger. Waarom? Wel, omdat de legeringsbalken niet half om half in elkaar gekeept zitten, maar slechts voor een deel, zie de figuur hiernaast. De beide jukken vormen altijd de basis. De overige stijlen, legeringsbalken en korbelen worden hier aan/op bevestigd. De legeringsbalken die 'los' op de vaste legeringsbalken liggen worden daarom de losse legeringsbalken genoemd. Achtkantstijlen en korbelen worden trouwens niet ´los´ genoemd.

<< In de werkplaats van de molenmaker wordt de molen als een bouwpakket gemaakt. Daarom zie je ter plaatse van de houtverbindingen ook een codering, meestal in de vorm van Romeinse cijfers. Eenmaal gereed, wordt de molen op de bouwplaats opgericht.

>> Hoe gaat men te werk: eerst worden de jukken geplaatst en tijdelijk met kabels of touwen overend gehouden. Vroeger met behulp van kaapstanders en menskracht. Tegenwoordig doen we dat ook wel met een kraan, onder deskundige begeleiding van de mens.

<< Dan worden de losse legeringsbalken geplaatst. Het geheel krijgt zo al aardig verband en daarmee stevigheid.

>> De korbelen kunnen nu, ook weer met pen- en gatverbinding, worden bevestigd. Hier tonen we dat voor de reeds aangebrachte losse legeringsbalken. Als de korbelen zijn bevestigd worden de achtkantstijlen er 1 voor 1 tegen geplaatst, zie het voorbeeld hiernaast.

<< Op de plattegrond zie je de situatie die ontstaat wanneer alle achtkantstijlen en legeringsbalken zijn bevestigd. Nog even wat theorie: de legeringsbalken worden ook wel bintbalken of kruisbalken genoemd. In Groningen wordt meestal de term legeringsbalk gebruikt.

>> Het opengewerkte achtkant, van opzij gezien, ziet er dan als volgt uit.

<< Nu voegen we de overige onderdelen toe: de glijring (bovenop), het boventafelement (juist daaronder), de scheggen (wigvormige opbouw tussen boventafelement en achtkantstijl), de eerder al pas gemaakte veldkruisen, de uitbrekers (ook wel aanlopers genoemd), die op uittimmermandjes rusten en dienen om de romp meer stroomlijn geven en dan de veldmuren. Bezoek de anti-dinges quiz om deze benamingen te oefenen.

>> Maar dan zijn we er nog niet... Wat dacht je van de veldregels (ook wel bandstukken genoemd). Dat laten we even zien in een niet opengewerkte tekening. Je ziet nu ook de achtkantstijlen en veldkruisen aan de voorzijde ingetekend. En we zijn de duisplanken ook vergeten, dus voegen we die nu nog even toe.

<< Sla de standaardcursus van het Gilde er maar eens op na om meer onderdelen van het achtkant te leren kennen. Er zijn ook diverse afwijkingen in de bouw van het staande werk mogelijk. Onze molen De Ruiten ziet er bijvoorbeeld zo uit...

>> Deze tekeningen heeft Lammert kunnen maken met behulp van foto´s die hij nam toen de Krimstermolen in 1976 werd verplaatst van het Kardingermaar (te Ellerhuizen) naar het Boterdiep (te Zuidwolde) Hiernaast zie je een foto die het loswerken van een achtkantstijl toont.